Izložba “Erotika u savremenoj crnogorskoj umjetnosti”

U petak, 29. maja do 29. juna, u Centru savremene umjetnosti Crne Gore, u galerijskom prostoru Dvorac Petrovića, može se pogledati izložba Erotika u savremenoj crnogorskoj umjetnosti koju kurira istoričarka umjetnosti Nataša Nikčević.

Postavku čine radovi 14 umjetnika, a to su: Krsto Andrijašević, Roman Đuranović, Vladimir Đuranović, Tadija Janičić, Jelena Đukanović, Nada Kažić, Gordana Kuč, Jovana Vujanović, Ljiljana Kolundžić, Milka Vujović, Anastasija Kostić, Tomo Pavićević, Ana Đukanović Miljkovac i Marko Marković.

Erotika u savremenoj crnogorskoj umjetnosti

Zavođenje je vještačko svijeta
gledala su psi naših pojava

Žan Bodrijar

Erotika je suzdržana i kontrolisana – za razliku od pornografije, za koju Bodrijar kaže da je seks u sopstvenoj egzibiciji, istjerivanje želje njenim prekomjernim izvođenjem na sceni. Predstave nagog ženskog tijela potiču još iz praistorije- ali su vezane za vjerovanja o Velikoj Majci Zemlji – božanstvu plodnosti. U antičkoj grčkoj i rimskoj umjetnosti figure nagih tijela imale su „alibi“ u grčkom, odnosno rimskom panteonu. U hrišćanskoj umjetnosti su prisutne motivima Prvog grijeha i Strašnog suda. Prezentacije tijela u renesansnoj umjetnosti, baroku, klasicizmu i romantizmu – i dalje su zaogrnute mitskim velovima ili Biblijom. Eduard Mane je skandal izazvao slikama Olimpija (1866.) i ranijom – Doručak na travi; njegove žene posjeduju svijest o sopstvenoj golotinji i uživaju u svojoj čulnosti. Umjetnici 20. stoljeća, naročito oni pod uticajem psihoanalize, umnogome su doprinijeli slobodnijemu predstavljanju Erosa. Kratko navođenje erotskih predstava kroz istoriju umjetnosti samo je neka vrsta podsjetnika na to da su one u različitim periodima bile inicirane spektrom drugačijih motiva.

Erotika je izazovna tema moderne i savremene crnogorske umjetnosti. Kako tvrdi Epštejn u studiji Filozofija tela, ona je bazični fenomen ljudske egzistencije. Pojam erotskog za njega je metaseksualna svijest. Intencija izložbe Erotika u savremenoj crnogorskoj umjetnosti jeste da ukaže na noviju produkciju radova, na inventivnost u formalizovanju i korišćenju novih medija, kao i na neke klasične postupke (slikarske, crtačke), ali one koji nijesu mimetički konstrukt. Erotika i identitet za crnogorske autore predstavljaju najčešće problemske ose. Kod nekih umjetnika tijelo je simbol potrošačke civilizacije, drugi erotsko transponuju u mitologičke  prizore ili ga, postupkom aproprijacije, prevode iz jednog medija u neki drugi. Ima autora koji kroz predstave tijela prelamaju diskurse intimnog i javnog. Erotika je za slikare radost življenja ili bodrijarovsko zavođenje. Eros je za neke umjetnike Platonov stvaralački princip ili nagon za spoznajom ideja. Transpozicije tijela u erotskom kontekstu kod crnogorskih autora mogu se povezati i sa nekim ključnim feminističkim stavovima, a sva ova „lica“ Erosa mapira izložba Erotika u savremenoj crnogorskoj umjetnosti.

„Spašen je onaj umjetnik koji ima osjećaj za dojku i stažnjicu“, govorio je Renoar, a Kisto Andrijašević jeste takav umjetnik. Njegove skulpture ne predstavljaju samo anatomije tijela, već su one ujedno i istraživanje psihe, njenih korozivnih svojstava. Autorova projekcija je bliža Platonovoj ideji da je Eros stvaralački princip ili nagon za spoznajom ideja. „Za mene je umjetnost jalova bez erotike“, kaže Andrijašević. On je decidan: „Oblici žene su tako savršeni, tako fini da me oduševljavaju. Ne volim da ih prekrivam draperijom i odjećom, volim nagost iz koje se iščitavaju različiti sadržaji.“ Andrijašević uranja u misteriju čovjeka, misteriju u kojoj je tijelo samo opna, simbol traganja za suštinom gdje projektuje svoje želje, fantazme, legende, kao i ličnu i kolektivnu povijest i podsvijest.

Jelena Đukanović, multimedijalna umjetnica, godinama radi meke skulpture od različitih materijala među kojima je i tkanina. Bitna osobina njenih skulptura jeste taktilnost, jer tkanine privlače posmatrača da ih dodirne i da ih dodirom doživi. Jedan od lajtmotiva u radovima ove umjetnice jesu skulpture ženskih nogu (sada manjeg formata). Autorka, birajući ženske noge (za koje se vežu erotske konotacije), asocira na priču o Meri Kvant i o skraćivanju suknje, odnosno o oslobađanju ženskog tijela. Meke skulpture ovog tipa mogu se čitati u feminističkom diskursu kao preuređenje „reprezentacijske prakse i pozicioniranja gledaoca u odnosu na tjelesno“ (Branislava Anđelković, Uvod u feminističke teorije slike).          

Razgradnja savremenih „mitova“ ili, preciznije, pseudomitova u vremenu crnogorske tranzicije jedan je od punktuma u mitologičkim radovima Romana Đuranovića. U njima se registruje aproprijacija slika i kodova popularne kulture, stripa i filma. Pored pojma mitologičko, izabrane radove umjetnika uvezuje stav da je za njega umjetnost proces istraživanja, model mišljenja i rada, onaj koji remeti identitet, sistem, red, ono što ne poštuje granice, pozicije, pravila (Julija Kristeva), čak ni kada je formalizacija rada unutar tradicionalnog medija – slike. Njegovi antiheroji najčešće nose naočare, ne samo kao statusni simbol, već kao odraz želje da se ne otkriju vlastita osjećanja i pogled drugog. (Ne)običnim detaljima umjetnik generiše i provocira našu asocijativnost. Erotičnost je naglašena – kako položajima figura, tako i sadržajem serviranog obroka koji predstavlja aluziju na mušku seksualnost.

Burio je u teoriju umjetnosti uveo pojam semionaut ‒ njime označava one umjetnike koji „smišljaju putanje između znakova“. Taj postupak najeksplicitnije se registruje u slikama Vladimira Dada Đuranovića. Bart će pisati- da je subjekt uveden u sliku kao protagonista narativâ koji su sasvim čitljivi, ali nekad i zamršeni do potpune neraspletivosti. Vizuelna reprezentacija pejzaža ili eksterijera predstavlja odraz unutrašnjih stanja i iskustava, povijesti ili priča. Ekspresivni sudari boja, jaka kontura, izvanredna materijalizacija i kreativna upotreba svijetla – jesu elementi psihodeličnih slikarskih senzacija koje imaju erotske konotacije predstavljene alegorijama. Žena je uvijek žena, dok je muški elemenat prikazan kao panter, jelen, vuk, tako da Đuranovićeva platna podsjećaju na bajke. U teorijskoj ravni to su mitologički prizori (Levi-Stros) koji podrazumijevaju proces izgradnje individualne i autentične predstave sa ukusom mita.

Tadija Janičić je još jedan crnogorski slikar u čijim radovima se registruje aproprijacija slika i kodova popularne kulture. U njegovu sintaksu su transponovana iskustva stripa i filma, odnosno – riječ je o „ekspresionizmu koji je sproveden kroz svijet-svijest medijskih poruka, hibridizaciji slike“. Umjetnik rekontekstualizuje sukulturne fenomene, bartovski podrivajući samu predstavu. Oneobičavanje prizora i lucidan i ironijski predtekst – jesu kodovi Janičićevog rukopisa koji nastupa poput angažovanog hroničara otuđenja, raščovječenja i potrošačke civilizacije. Autorova provokativna tema jeste istovremeno i tijelo naglašeno ženstvenih atributa, redukovano samo na tjelesnost kao na jedan od označitelja konzumerizma. Slikar ga ponekad izmješta u lucidne alegorijske prizore, a taj postupak naglašava i oneobičavanje Erosa. Rješenje neba asocira na Van Gogove čemprese, a scena ubijanja jelena kopljem na ikonografski prikaz – Sv. Đorđe ubija aždaju.

Eros je uvezujuća semantička osa različitih radova Nade Kažić. Njihovo je generisanje bitno kad se gleda iz različitih pozicija. Umjesto eksplicitnih predstava tijela (ili tijela kao mjesta umjetničke intervencije) autorka ars poetiku strukturira na njegovom pojavnom odsustvu, sublimnim predmetima – objektima koji ga emaniraju. Takav rad je Šta krije tijelo, korset konstruisan od metalne žice koji kao da dotiče treću dimenziju. Ima se utisak da tijelo, iako nevidljivo, „diše.” Segment instalacije čini dugački crni šal, koji autorka često nosi.Šal ovdje ima funkciju membrane kroz koji se nazire misteriozno djelo.Tautologija metal-koža-tkanina, u objektu Flexi Venere je zamijenjena onom metala-kože. Erotičnost je naglašena grudima od savijene žice, ali i žicanom haljinom koja je tako delikatno obrađena da se ima utisak čipke. Magijska moć korseta-fetiša i haljine prenosi se na tijelo i pretvara ga u iracionalni predmet obožavanja.

Čovjek lavira između trenutnog treptaja zadovoljstva, napona i nadanja – do nenadnog pada u sumnju i samoću. Iz ovog doživljaja egzistencije nastali su crteži i slike Ljiljane Kolundžić, čak i one čiji je kontekst erotski. Iako ekspresivne vokacije, sva djela imaju izvjesnu metafizičku tenziju. Umjetnica poetizovane prizore ženskog i muškog, sublimira do esencijalnog znaka  u slikama-crtežima koji imaju erotsku konotaciju. Ona lica u zagrljaju ili poljupcu preklapa i – gotovo da su postala jedno. U simboličkoj ravni projektuje transcendenciju u drugog i iskonsku želju za potpunim sjedinjavanjem. Eksperimenti s nekonvencionalnim materijalima koje aplicira i sada su dio slikarkine sintakse. Ljiljana Kolundžić, primjenjujući taj postupak kolaža, potencira dinamičku strukturu slike-crteža i doprinosi taktilnosti djela.

Rad Anastasije Kostić Love belonging ima simboličan naslov ‒ to je igra riječi koja može značiti „volim pripadanje“ ili „pripadanje ljubavi“ (love ‒ ljubav, belonging – pripadanje). Snažan i sugestivan crtež, izveden jednom linijom, realizovan je markerom na papiru, a zatim digitalizovan. Odnos crnog i bijelog promijenjen je digitalizacijom tako da narandžasta, crvena i crna naglašavaju strast, ljubav, pripadanje, nepoznato, erotiku. Na crtežu Playing in Space (Igranje u svemiru/prostoru) je naga žena koja leži. Pozadina je svemir s malim suncima i jednim mjesecom koji se gotovo u svim mitologijama vezuje za ženski princip. Način transpozicije crteža je sličan. Efektni su odnosi bijele linije kao „okvira“ crne mase tijela i ljubičastoplave pozadine. Erotičnost je ovdje delikatna, tek nagoviještena (za razliku od crteža Love belonging gdje je eksplicitnija).

Ono što je zajedničko za sve radove Gordane Kuč, bez obzira na medij koji koristi, jeste to što se mogu označiti terminom cosa mentale. Pojam podrazumijeva pomjeranje doživljaja umjetničkog predmeta sa područja vizuelne percepcije na oblast kontemplacije i analitike. Grupu instalacija iz ciklusa Ja je neko drugi- umjetnica oblikuje navlačenjem mrežastih čarapa na bijela platna (erotska konotacija). Autorka ih gužva, razvlači, buši tako da se u njima otkrivaju predstave grudnjaka, struka, bokova, ženskih erogenih zona (iako su to, na prvi pogled, geometrijski oblici). Identitet i erotika su njene bazične teme, uvijek formalizovane na jedan krajnje suptilan, sofisticiran način. „Erotika je u suštini umetnost alegorije, prenesenosti ne samo kao svojstvo govora ili slike nego i skrivanja-otkrivanja, odijevanja-svlačenja, otuđivanja-prisvajanja telesnog bića“ (Mihail Epštajn, Filozofija tela). Gordana Kuč u ovim instalacijama kroz postupak skrivanja-otkrivanja referira na pozicije tijela unutar intimnog i društvenog.

Aproprijacija, kako je definiše istoričar umjetnosti Dejan Sretenović, jeste „instrument prenosa elemenata iz jednog u drugi sistem značenja ili umetnički diskurs, odnosno akt stvaranja koji strategijski poseže za postojećim, umetničkim ili neumetničkim, tvorevinama kao građom za konstituciju nove umetničke tvorevine.“ Umjetnik Marko Marković prenosi elemente filma u instalaciju Meta Mediteran. Predtekst je film Živka Nikolića Ljepota poroka, odnosno scena u kojoj nage glumice Mira Furlan i Savina Geršak, držeći se za ruke, bivaju uvedene u vodu. Kadar u filmu traje sekund i ima 24 slike; Marković ga razlaže na 24 fotografije. Posmatraču su vidljive samo dvije fotografije koje se minimalno razlikuju. Postavlja ih na platno, a potom na tamnu, diskretno svjetlucavu, mističnu podlogu. U jednom uglu instalacije nalaze se na kalem namotani kadrovi ‒ kao na filmskoj traci. Postupcima aproprijacije i „oneobičavanja“ (kako bi to rekao Šklovski) Marković ostvaruje veliku inverziju, ne samo medija, već i vremena kao kategorije (čuvajući erotski kontekst).

Erotika u radovima Ane Đukanović Miljkovac dvoznačno je (inventivnim crtežom) predstavljena kao niz lakih, sugestivnih prizora ženskog tijela, ali i radom Frivolnost, gdje je koristila lik plave pin-up djevojke u bikiniju, i to na salveti koja se poslije upotrebe baca. Pin-up djevojka je smještena na drveni postament koji ima oblik muške kravate. Pozadina je plavi pliš, veoma senzualan materijal. Kapitalistički konzumerizam je, između ostalog, donio i konzumaciju tijela. Reklama, glavni medijski adut kapitalizma, u svoju strukturu je kao osnovni element postavila tijelo. Nago žensko tijelo skoro da je postalo metaoznačitelj reklame, ujedno i konzumerizma, što je jedan od značenjskih konteksta rada Frivolnost.

U strukturiranju prizora Tomo Pavićević slikama-crtežima kao da slijedi Ničeovo shvatanje da je svako preziranje spolnog života, svako onečišćenje toga života pojmom nečist pravi grijeh prema svetom duhu života. Tijelima vraća izgubljenu nevinost iako su gola, primordijalna. Erotskim zagrljajima emanira svu onu skrivenu i potisnutu energiju, zgusnutu emociju lavirinata i laguna bića. Majstorskim crtežom, koji poetičnošću podsjeti na Klea, transponuje lake, meke, bestežinske, fluidne, isprepletane figure, ekonomično i sugestivno, bez sentimentalnosti i klišea, bez efekata banalnog ili bizarnog. Ispod tijela probija se žarenje života, buđenje želje, projekcija fantazama, snova, svjesnog i nesvjesnog. Ukrštena, isprepletana, lebdeća tijela gotovo da posjeduju božanski atribut samodovoljnosti, auru blaženosti. Lica su okrenuta direktno ka posmatraču, a ovakvom organizacijom figura umjetnik kao da ga direktno uvlači u istorodni, metafizički, luminozni, treperavi, bez volumena i šupljina ‒ prostor Svjetlosti, iz kojeg iskri radost življenja.

U istoriji umjetnosti fenomen ogledala istraživali su na različite načine mnogi slikari. Istoričar umjetnosti Jirgen Baltrušaitis ističe: „Ogledalo je čudo trenutne i potpune reprodukcije, ogledalo biva simbol postojanja vizije stvari. Na prvom mjestu ono je instrument samosaznanja koji čovjeku jedini otkriva neposredno njegovog dvojnika, fantoma, njegov simulakrum, njegova fizička savršenstva i nedostatke. Predočava mu u apsolutnoj tačnosti sliku univerzuma koja ga okružuje.“ Jovanu Vujanović u radu Elapse vidimo u romantičnoj spavaćici; to je statični kadar, a situacija je zabilježena kratkim video-zapisom koji se ponavlja. Gledalac u „kutiji“ od ogledala ‒ osim portreta umjetnice ‒ vidi i sebe. Formira se kaleidoskopska „slika“ koja emanira refleksiju refleksije, uz prisustvo zvučne podloge. Umjetnica u video-instalaciji tijelom evocira misao Žorža Bataja da je svrha svakog prepuštanja erotizmu da se dosegne biće u njegovoj najdubljoj prisnosti.

Tijela koja se radosno (erotski) susrijeću (spajaju) teoretičar Žan Bodrijar opisuje kao tijela koja igraju igru beskrajnog zavođenja. Igra radosnog zavođenja se odvija kao ritualna razmjena u kojoj se igra onoga ko zavodi i onoga koji je zaveden nikada ne okončava. U igri zavođenja ne postoji linija razdvajanja koja bi definisala pobjedu jednog i poraz drugog tijela. To je paradoksalna igra u kojoj nema aktivnog i pasivnog subjekta i objekta, ni spoljašnjeg i unutrašnjeg, jer zavođenje funkcioniše istovremeno u oba vida. Zavođenje kao beskrajna igra-dvoboj, kao neka vrsta izazova, kao ritualna razmjena (zavođenje, kako ga tumači Bodrijar, ne znači puko ispunjenje želje) jedan je od ključnih elemenata slika Milke Vujović. Najjasnije se dekodira u platnima na kojima su žena i muškarac u zagrljaju. To nije pohotan stisak, već onaj koji tek nagovještava buđenje želje, on je na Bartovoj granici vidljivog i nevidljivog. Odjeća na njenim figurama u funkciji je Erosa – čarape, korseti, pripijene haljine, štikle. Crtež je fluidan i sugestivan, a koloristička skala priziva bajkovito-idiličnu projekciju svijeta.            

Erotika, modulirana kroz različite diskurse, u umjetničkim djelima može razbuditi imaginaciju posmatrača djelotvornije od pornografije.

„Dodirom ljubavi svako postaje pjesnik.“ (Platon)